Marta Kowalska-Jankowiak

 

Ćwiczenia rytmiczne zaspokajają naturalną potrzebę aktywności ruchowej dziecka, co dobrze wpływa na rozwój fizyczny i koordynację ruchów całego ciała. Zapraszamy do poznania ćwiczeń, które pomogą uświadamiać dziecku poczucie własnego ciała, a co za tym idzie – przyczynią się do rozwoju mowy.

 

Rozwój językowy i motoryczny człowieka są ze sobą mocno powiązane. Gesty, które bardzo często towarzyszą komunikacji werbalnej, niejednokrotnie bywają skuteczniejszym przekaźnikiem treści niż same słowa. Natomiast język migowy czy Makaton to sposoby komunikacji alternatywnej, w przypadku których ruch jest podstawą.

Rozwój ruchowy a rozwój mowy

Wraz z rozwojem ruchowym następuje rozwój mowy. Im starsze dziecko, tym sprawność motoryczna jest lepsza i to samo można zaobserwować w zakresie mowy. Natomiast dzieci z zaburzeniami rozwoju bardzo często mają trudności z kontrolowaniem własnego ciała. Opóźniony rozwój ruchowy może powodować zaburzenia lateralizacji oraz orientacji przestrzennej. Ponadto obserwuje się niezręczność manualną, która najczęściej objawia się zbyt słabym lub zbyt mocnym napięciem mięśniowym i nieprawidłowym chwytem narzędzia pisarskiego. Zbyt słaby lub zbyt mocny chwyt to przyczyny stawiania niekształtnych liter oraz wolnego tempa pisania. Dziecko ma wtedy problemy z tworzeniem estetycznych notatek, opuszcza litery, nie zapisuje wszystkiego, „gubi się”, co wywołuje frustrację, gniew i rezygnację. Tego typu problemy mogą być również powodem ograniczania kontaktów z rówieśnikami.

Zachęcajmy dzieci do jakiejkolwiek aktywności ruchowej. Pamiętajmy jednak, że dziecko musi wybrać odpowiedni dla siebie rodzaj ruchu, taki, który będzie mu sprawiał przyjemność i w zakresie którego będzie mogło odnosić sukcesy.

Codzienna gimnastyka

Dzieci uczą się poprzez działanie i poznają świat wszystkimi zmysłami. Podczas ulubionych zajęć skaczą, biegają, kręcą się. Krótka gimnastyka może być miłym akcentem każdej lekcji. Kiedy następuje rozprężenie koncentracji, a uwaga uczniów, zamiast na lekcji, skupia się na ścianach w klasie, oknach, koleżankach lub kolegach z ławki, można zaproponować kilka przyjemnych ćwiczeń. Krótka gimnastyka pomoże się zrelaksować, poprawi krążenie, dotleni organizm, przyczyni się do efektywnego przyswajania informacji.

Amerykanin dr Paul E. Dennison, jako że sam miał problemy z nauką i bardzo dobrze znał problemy szkolne, opracował zestaw ćwiczeń gimnastyki mózgu, która ma na celu efektywne przyswajanie, przetwarzanie i przechowywanie zdobytych informacji. Opracowany przez niego zestaw ćwiczeń to sekwencje ruchów całego ciała. Według Dennisona ćwiczenia gimnastyki mózgu powinny być wykonywane możliwie jak najczęściej, nawet kilka razy dziennie. Oto przykłady niektórych ćwiczeń:

  1. Ćwiczenia naprzemienne – poprawiają pisanie, słuchanie, czytanie i rozumienie, pozytywnie wpływają na koordynację ruchową lewej i prawej strony ciała: dotykanie lewą dłonią prawego łokcia i odwrotnie, dotykanie lewą dłonią prawego ucha i odwrotnie, dotykanie lewą dłonią prawego kolana i odwrotnie.
  2. Leniwe ósemki – ćwiczenia na przekraczanie linii środka, poprawiają koordynację wzrokową, aktywizują mózg, wspomagają mechanizm czytania. Pozycja stojąca, lewa ręka wyciągnięta przed siebie, pięść zaciśnięta, kciuk skierowany ku górze. Kciukiem rysujemy w powietrzu kształt położonej ósemki (znaku nieskończoności), wodząc oczami za ręką. Ruch zaczynamy zawsze w lewo do góry. Powtarzamy to samo prawą ręką, a później obiema jednocześnie.
  3. Aktywna ręka – ćwiczenie wspomaga rozwój wyraźnej mowy i zdolności językowych, rozluźnia przeponę i poprawia koordynację ręka–oko. Pozycja stojąca, ręka podniesiona w górę, chwytamy ją drugą ręką w okolicy łokcia. Podniesiona ręka stawia opór ręce trzymającej w czterech kierunkach: do przodu, do tyłu, do ucha i od ucha. Ćwiczenie wykonujemy na wdechu. Powtarzamy, zmieniając ręce.
  4. Oddychanie przeponowećwiczenie wpływa na rozluźnienie centralnego układu nerwowego, głośne czytanie i mowę. Pozycja stojąca lub leżąca, ręce na brzuchu, na wdechu ręce się podnoszą, a na wydechu opuszczają. Na wdechu liczymy do trzech, na wydechu również. W tym ćwiczeniu należy być ostrożnym, ponieważ zbyt duża dawka tlenu dostarczona organizmowi może powodować zwroty głowy.

Ważne!

Ćwiczeń gimnastyki mózgu jest bardzo dużo. Warto do nich sięgać podczas lekcji. Oprócz tego, że będą doskonałą zabawą, to jeszcze bardzo pozytywnie wpłyną na przyswajanie informacji i harmonijny rozwój dzieci.

Logorytmika

Dziedziną wykorzystującą muzykę i ruch podczas terapii logopedycznej jest logorytmika. Działa ona kompleksowo, ponieważ usprawnia sferę ruchową, słuchową oraz artykulacyjną. Dodatkowo dostarcza wielu wspaniałych bodźców i może być świetną zabawą. Każdy nauczyciel z pewnością przekonał się, jaką zmianę w uczniach można zauważyć w momencie włączenia muzyki podczas lekcji. Terapeutyczne działanie muzyki w trackie nauki jest bardzo korzystne. Nie tylko rozwija wyobraźnię, pobudza kreatywność, uwrażliwia, ale także bardzo pozytywnie wpływa na samopoczucie. Ponadto słuchanie muzyki od najmłodszych lat stymuluje rozwój mózgu i układu nerwowego. Poruszanie się w takt muzyki wyrabia koordynację ruchową, wzmacnia poczucie wartości dziecka w grupie. Z pokonywania trudności i osiągania zamierzonych celów dziecko czerpie przyjemność i radość. Ćwiczenia rytmiczne uczą koncentracji, wyrabiają pamięć i zdolność koncentracji. Muzyka i ruch to połączenie wykorzystujące naturalne potrzeby dziecka, jakimi są ruch i zabawa.

            Logorytmika ma przede wszystkim na celu korygowanie wad wymowy i zaburzeń słuchu, ale jednocześnie uwrażliwia dzieci na cechy muzyki, takie jak tempo i rytm. Doskonale organizuje ruch według ściśle określonych reguł muzycznych. Rytmika podczas terapii logopedycznej pozytywnie wpływa na rozwój mowy i słuchu, ale także w zauważalnym stopniu poprawia kondycję fizyczną, relaksuje, pobudza do działania i wywołuje uśmiech na twarzy dziecka. Zabawy i ćwiczenia logorytmiczne można wykorzystywać podczas terapii logopedycznej, zajęć z wychowania fizycznego czy lekcji przedmiotowych w klasie. Wystarczy, że mamy do dyspozycji kawałek podłogi i odtwarzacz muzyki.

Świadomość poczucia własnego ciała

Warunkiem posługiwania się zrozumiałą mową jest świadomość poczucia własnego ciała. Kłopoty natury fizycznej lub psychicznej mogą w znacznym stopniu zaburzyć rozwój mowy. Nieświadomość poczucia ciała może powodować brak wiary we własne siły, lęki przed podejmowaniem prób komunikacyjnych oraz problemy z wypowiadaniem się. Fizyczne skrępowanie powoduje hamowanie myślenia i problemy z koncentracją, znacznie też utrudnia komunikację. Na pewno każdy z nas przeżył kiedyś sytuację, w której zdenerwował się lub zawstydził do tego stopnia, że całkowicie zapomniał, co miał powiedzieć lub nawet zapomniał, jak się mówi. Dlatego tak ważne jest we wczesnej terapii logopedycznej oraz edukacji wczesnoszkolnej wprowadzenie ćwiczeń, które będą pomagały uświadamiać dziecku poczucie własnego ciała. Przykłady ćwiczeń:

  1. Piosenka na powitanie – ćwiczenia można przeprowadzić w pozycji stojącej, siedzącej lub leżącej. Dziecko wita się z częścią własnego ciała, którą wymienia prowadzący, np. „Przywitaj swoją głowę”, „Przywitaj prawą rękę”, „Przywitaj lewe kolano” itd. Możliwości jest wiele. Ćwiczenie można przeprowadzić podczas przerwy w klasie, kiedy dzieci są zmęczone lub zbyt pobudzone. Mogą wówczas masować wymienione przez nauczyciela części ciała.
  2. Wygibasy – zabawa polega na tworzeniu zabawnych figur z własnego ciała. Prowadzący wypowiada zdanie niedokończone, a zadaniem ucznia jest dokończyć zdanie słowem i gestem, np. nauczyciel mówi: „Twój łokieć dotyka…..”, uczeń odpowiada „Lewego kolana” i dotyka łokciem lewego kolana. Jeśli pracujemy z dzieckiem indywidulnie, możemy zamienić się rolami i poprosić, aby wymyślało zadania dla prowadzącego.
  3. Czego dotykam? – podczas tego ćwiczenia dzieci powinny leżeć na podłodze. Można je przeprowadzić w parach, wówczas jedna osoba leży i ma zamknięte oczy, druga siedzi obok i dotyka różnych części ciała osoby leżącej. Osoba, która leży, ma za zadanie odpowiedzieć, jaka część ciała została dotknięta, np. „Dotknąłeś mojego lewego kolana”, „Dotknęłaś mojego prawego ramienia” itp. Po kilku próbach uczniowie zamieniają się miejscami.
  4. Musztra – to ćwiczenie cieszy się ogromnym powodzeniem wśród dzieci przedszkolnych oraz wczesnoszkolnych. Jedną opcją do wykonywania tego ćwiczenia jest pozycja leżąca. Informujemy uczestników, w jaki sposób będą reagować na wypowiadane przez prowadzącego słowo, np. kiedy prowadzący powie: „język” – dzieci zaczynają kląskać, kiedy powie „nos” – wyciągają język jak najdalej w stronę nosa, kiedy powie „broda” – próbują dotknąć brody, „ręka” – machają ręką, „noga” – machają nogą itp. Na początku prowadzący wymawia wyrazy bardzo powoli, aby dzieci mogły zapamiętać przypisane słowom gesty. W trakcie trwania zabawy wyrazy wypowiadane są coraz szybciej. Druga opcja tego ćwiczenia – dzieci maszerują w rytm muzyki, na przerwę w muzyce prowadzący wypowiada słowo, a uczniowie muszą odpowiedzieć umówionym gestem. Dalszy przebieg zabawy jest taki sam, jak w pierwszej opcji.

Świadome operowanie oddechem

Panowanie nad oddechem i świadome nim operowanie jest podstawą prawidłowej artykulacji. Jeśli młody człowiek nie panuje nad wydychanym powietrzem, możemy zauważyć m.in. seplenienie boczne lub tzw. policzkowe wymawianie głosek szumiących. Do nauki oddychania służą ćwiczenia i zabawy oddechowe, podczas których skupiamy się na technice oddychania, odprężamy się, rozluźniamy i odpoczywamy. Przykłady zabaw:

  1. Nadmuchiwany pajac – dzieci leżą na dywanie, prowadzący puszcza muzykę, która stopniowo narasta, a w rytm muzyki wymawia nazwy części ciała, które muszą napełnić się powietrzem i „ożyć”: głowa, tułów, stopy, nogi, ręce. Kiedy ciało jest „nadmuchane”, pajacyki/uczniowie robią pięć głębokich wdechów, stając na palcach, podczas wydechu wykonują głęboki skłon.
  2. Marsz – podczas tego ćwiczenia dziecko bierze bardzo głęboki wdech i idzie przed siebie, wypuszczając powietrze. Kiedy powietrza zabraknie, zatrzymuje się. Każdy człowiek ma inną pojemność płuc i inaczej gospodaruje nagromadzonym powietrzem, dlatego dzieci będą zatrzymywać się w różnych miejscach.
  3. Kwiatki – dzieci tańczą/maszerują swobodnie w takt rytmicznej muzyki, na przerwę w muzyce zatrzymują się, biorą głęboki wdech i w trakcie wydechu „zamykają się” jak nierozkwitnięte kwiaty (kucają, zakrywając się rękoma). Kiedy usłyszą muzykę, na wdechu „rozkwitają” i znów tańczą.

Wspieranie terapii logopedycznej, a także całego procesu kształcenia różnymi formami kontaktu z muzyką i ruchem będzie pozytywnie wpływało na harmonijny rozwój mowy, pokonywanie barier w nawiązywaniu kontaktu oraz doda pewności siebie. Wraz z rozwojem ruchowym postępuje u dzieci rozwój sfery poznawczej i sfery emocjonalnej, a także wykształcają się różne formy kontaktów społecznych.

Bibliografia:

  1. Sachajska, Uczymy poprawnej wymowy, Warszawa 1987.
  2. Smoczyńska-Nachtan, Zabawy i ćwiczenia przy muzyce, Warszawa 1980.
  3. Surowaniec, Podręczny słownik logopedyczny, Kraków 1993.
  4. Walencik-Topiłko, Rytm muzyczny i logorytmika w terapii logopedycznej dotyczącej dyslalii [w:] Logopedia jako nauka interdyscyplinarna – teoretyczna i stosowana, pod red. I. Nowakowskiej-Kempny, Katowice 1998.


Marta Kowalska – Jankowiak

Polonista, logopeda i oligofrenopedagog. W zawodzie logopedy pracuje osiem lat.  Wspomaga rozwój mowy dziecka poprzez pobudzanie i kształtowanie innych funkcji poznawczych. Terapię logopedyczną wzbogaca treningami motoryki dużej i małej oraz muzyką i tańcem.

 

 

Artykuł pochodzi z miesięcznika: „Sygnał. Magazyn wychowawcy” nr 5 Maj 2018 r.