Czerwień jest śladem aktywności nauczyciela i oznaką błędu popełnionego przez ucznia.

Kultura + błąd = kultura błędu. Co ten termin oznacza? Czy możemy posługiwać się nim i stosować do opisu dzisiejszej edukacji?

 

„Kultura” ma łaciński źródłosłów. Łacińskie colere oznacza: ‘uprawa; dbać, pielęgnować, kształcenie’. Kulturą nazywa się znaczący poziom umiejętności artystycznych, lingwistycznych lub grzecznościowych (S. Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego). A czym jest błąd? Błąd to inaczej potknięcie, pomyłka. Może być drobny, fatalny, rzeczowy, wielki; gramatyczny, językowy, logiczny, ortograficzny; historyczny, polityczny… Informacje zawarte w słowniku dokumentują obecność tego słowa, jego powszechność użycia i spory zakres łączliwości. Błędy nie są lubiane i pożądane. Przeciętny Kowalski wstydzi się swoich, a często i cudzych błędów. Rodzice wstydzą się za dzieci, dzieci za rodziców… Politycy wytykają sobie wzajemne błędy i braki. A jak podchodzi do błędów szkoła?

Czerwień
Wiedza i umiejętności (objęte podstawą programową) są sprawdzane za pomocą testów, egzaminów półrocznych, sprawdzianów, niezapowiedzianych kartkówek. Uczniowie piszą wypracowania klasowe i domowe, wypełniają karty pracy, redagują referaty. To pobieżne wyliczenie zawiera tylko reprezentację form wypowiedzi, które podlegają ocenie. Ocena ma najczęściej związek z błędem, którego symbolem zazwyczaj jest czerwień – nauczyciel zaznacza błędy, podkreślając je czy obrysowując. Osobą, która decyduje o tym, co ma status błędu, jest nauczyciel, a także autorzy kluczy odpowiedzi do testów, kart pracy, przykładowych arkuszy egzaminacyjnych. Czerwień jest śladem aktywności nauczyciela i oznaką błędu popełnionego przez ucznia. Jakże często zdarza się, że nauczyciel oddaje uczniowi pracę, która jest pozakreślana, popodkreślana na czerwono? Ciekawym eksperymentem pedagogicznym byłoby zbadanie reakcji uczniów w takiej sytuacji. Czego spodziewają się po pracach, w których błędy zaznaczono na kolor czerwony? Jakie emocje budzi w nich widok owych prac? Czy dałoby się w takiej sytuacji zauważyć zależność między widokiem poprawionego na czerwono wypracowania a poziomem kortyzolu – hormonu stresu?

Definicja i przyczyny
Wydaje się, że podejście do błędów w polskiej szkole pozwala na zastosowanie terminu kultura błędu. Robocza definicja tego pojęcia brzmiałaby: ‘taki sposób planowania i przeprowadzania procesu edukacyjnego, w którym wagę przywiązuje się przede wszystkim do popełnianych błędów, marginalizując pozytywne przejawy działań’. Termin ten skupia dwa aspekty omawianego zjawiska. Pierwszy z nich to element dynamiczny, polegający na ludzkim działaniu, osiąganiu wysokiego stopnia biegłości. Drugi uwzględnia aspekt statyczny, czyli sam błąd – usterkę, niedociągnięcie, gafę, „obciach”.

Uczniowie często spotykają się w szkole z kultem dążenia do bezbłędności. Nierzadko placówka zmusza swoich podopiecznych  do funkcjonowania w stanie ciągłego napięcia, strachu przed karą za błędy. Tą karą może być nieprzekroczenie określonego progu punktów, a także uczniowski i/lub nauczycielski ostracyzm. Nie wypada się mylić, nie wypada przyznawać do niewiedzy. Rosną także wymagania wobec dzieci i młodzieży. Coraz częściej spotyka się uczniów szkół podstawowych, którzy mają precyzyjnie opracowane (przez dorosłych) plany dnia. Młodym ludziom odmawia się prawa do popełniania błędów. Za taki status quo współodpowiedzialni są dorośli. Błąd jest czymś wstydliwym, bardzo często staje się dowodem przeciętności, zwyczajności lub bylejakości. Błąd oznacza negatywne konsekwencje.

Skutki
Koncentracja na błędach ma dalekosiężne konsekwencje: w szkole powoduje, że uczniowie nie myślą o tym, jaka jest odpowiedź na pytanie, lecz – jakiej odpowiedzi oczekuje nauczyciel, jaki jest klucz na teście” – zauważa pewna nauczycielka. Smutne jest to, że w naszych szkołach nauczyciel często koncentruje się na nieprawidłowych wypowiedziach, odpowiedziach i rozwiązaniach uczniów. Czy w nauczaniu nie powinno chodzić o to, by skupić się na dobrych, mocnych stronach ucznia? Nie chodzi o to, żeby udawać, że nie zauważa się błędów popełnianych przez uczniów, i o to, żeby przechodzić obojętnie wobec potknięć. Chodzi o to, by dawać sobie i innym prawo do popełniania błędów i podchodzić do nich ze zrozumieniem. „Nie poprawiać, nie reagować na błąd w sposób negatywny. Zadawać pytania i próbować dociec jego przyczyny. Przeanalizować sytuację, która w wyniku popełnionego błędu zaistniała. To fantastyczne zajęcie móc pochylić się nad innym sposobem myślenia, poznać drogi i ścieżki, jakimi porusza się uczeń” – radzi inny dydaktyki.

Hołdowanie kulturze błędu polega na tym, że zamiast skupiać się na przekazywaniu wiedzy, uczący koncentruje się na „złapaniu” ucznia na błędzie. Strategia nadmiernego przywiązywania uwagi do błędów może obniżać motywację, zapał, przedsiębiorczość i pomysłowość. Uczniom, którym odbiera się prawo do popełniania błędów, grozi unifikacja. W XXI wieku nie chodzi przecież o to, aby wychowywać i kształcić ludzi, którzy nie mają odwagi do wyrażania własnych opinii.

Ciągłe uświadamianie tego, ile brakuje do pełni wiedzy, nie może mieć dobrych skutków. Nauczyciel jest przecież współodpowiedzialny za kształtowanie dziecięcego czy nastoletniego poczucia własnej wartości. Zamiast koncentrować się na niepowodzeniach, warto może towarzyszyć uczniom wtedy, gdy kształtuje się w nich świadomość własnych mocnych stron.

  • Co dodaje wiatru w żagle?
  • Z czego czerpie się siłę i poczucie bezpieczeństwa: ze świadomości błędów czy ze świadomości sukcesów?

Warto podejść do błędu jak do przejawu indywidualizmu ucznia. Na przykład błędy językowe mogą być świadectwem przynależności regionalnej czy etnicznej. Potknięcia w postaci nieodrobionych prac domowych mogą mieć przyczyny w sytuacji domowej, która nie pozwala, mimo dobrych intencji, na wywiązanie się z zadania wyznaczonego przez nauczyciela. Taka świadomość zmienia perspektywę spojrzenia na błąd, który nie zawsze musi być dowodem uczniowskiego lenistwa.

Zadanie:

Do zwrotów z wyrazem „błąd” dopisz odpowiadające im sytuacje z Twojego życia. Nazwij emocje, które wtedy czułaś/czułeś:

Związki wyrazowe                                                           Sytuacja     Co czułam/czułem

Naprawić błąd
Poprawić błąd (ortograficzny, drukarski)
Pozbyć się błędu
Przebaczać błędy
Przyznać się do błędu
Sprostować błędy
Uznać, wyznać swój błąd
Wybaczyć komuś błąd
Wyprowadzić kogoś z błędu
Uznać, wyznać swój błąd

  1. Sprawdź, czy sposób, w jaki traktujesz błędy swoich uczniów, odpowiada im. Wypracuj sposób/sposoby takiego traktowania błędów uczniów, który będzie dla nich przyjazny. Może warto zrezygnować z czerwonego długopisu lub nadać czerwieni nowe oblicze?
  2. Zastanów się nad skutkami, jakie niesie ze sobą skupianie się na błędach u tzw. wzorowych uczniów, piątkowiczów, którzy często radzą sobie tylko z zadaniami testowymi, a mają problemy z pracą kreatywną. Jaki jest ich stosunek do błędu? Jak można pomóc uczniowi przyzwyczajonemu do sukcesów w radzeniu sobie z błędem – tak, by nie traktował go jak sprawy życia lub śmierci?
  3. Z błędów popełnianych przez Twoich uczniów uczyń materiał do uczenia się.
  • Autor: Monika Gryboś, artykuł pochodzi z magazynu Sygnał

SYGNAŁ_winieta_01